11:10 CH
Thứ Sáu
19
Tháng Tư
2024

NHỚ MÁ - Nguyễn Thị Thêm

18 Tháng Tư 201312:00 SA(Xem: 12503)
NHỚ MÁ
Cuối tuần này là ngày giỗ má, con nhìn lên bàn thờ thấy má nhìn con như cười cười, như muốn nói một điều gì đó.
Hôm nay mấy đứa nhỏ tới nhà, khi bầy cháu chạy ra ngoài vườn sau đùa giởn, mấy mẹ con con mới nói về ngày giỗ má. Má biết Nhi nói với con như thế nào không? Nó nói như vầy:
 -Bà ngoại mình thì dễ ẹc. Cúng ngoại một dĩa rau luộc, một chén chao hay nước tương ngoại cũng cười.
 -Bởi ngoại không có ăn món gì ngon. Bây giờ mình nấu nhiều món ngon cho ngoại thưởng thức chớ chị Hai. Thu Em trả lời chị như vậy.
Không biết má có về để dùng những món ăn chúng con dâng cúng hay đã đầu thai về một nơi êm ấm sang trọng nào rồi. Nhưng nghe mấy đứa cháu nói về ngoại mà con thương má vô cùng. Má lúc nào cũng hy sinh. Cuộc đời má gắn liền với lam lũ. Con nhìn vào đôi mắt má, đôi mắt chịu đựng và tha thứ. Má giản dị và thương yêu cho đến làm thế nào cũng được. Một chén nước tương, một dĩa rau luộc, một vài miếng tàu hủ kho trong ngày ăn chay hay một dĩa rau với chén mắm kho ngày thường cũng là xong một bửa. Cái áo bạc màu mưa nắng hay cái áo bà ba sang trọng, cái quần đen vải ú hay vải mỹ a đối với má nó cũng như nhau. Má thà mặc cái quần sờn lai để tặng bộ đồ mới cho người khác. Với má họ cần bộ đồ đẹp hơn đi ăn cưới cho có với thiên hạ hơn là má mặc đồ này. Má nhìn đời bằng đôi mắt riêng, đôi mắt của một con người chia sẻ và bảo bọc, dù người bảo bọc chẳng phải thân thuộc, họ hàng.
Kể từ khi con biết để nhớ thì hình ảnh má đi vào ký ức con là một bà già. Hình ảnh này cứ làm con ray rức. Trong con một nỗi buồn dâng lên vừa thương vừa giận. Không phải con giận má không xinh đẹp, hay chưng diện như má bạn bè con. Con không hề đem má so sánh với người khác. Má là má của con, là người sinh con ra và nuôi con khôn lớn. Là người đã đem hết cuộc đời hy sinh cho mái gia đình cơm no áo ấm. Là người phụ nữ với đôi tay gầy yếu nâng đở cho cả gia đình bên chồng và bên mình.
Con chỉ giận má sao có thể quên mình là một người phụ nữ.Có phải chăng khi đã có con, lo cho con, người phụ nữ quên đi mình cần phải làm đẹp cho chồng. Má ơi! Chưa bao giờ con thấy má trang điểm hay mặc quần áo sang trọng. Con chưa bao giờ thấy má đi song bước bên ba. Con chưa bao giờ thấy ba và má nắm tay nhau âu yếm. Chúng con càng lớn càng thấy má lẽ loi, cô độc. Nhất là con, con là con gái, con nhìn má như nhìn cuộc đời con mai này trưởng thành. Và như vậy con quay quắt với những tư tưởng không vui của một mái ấm gia đình. Má có biết như vậy hay không? Má có biết nhiều khi con nhìn má mà con muốn khóc một mình trong tuổi mới lớn. Má quá nhiều việc phải lo, phải làm, má tất bật trong công việc. Má không có thì giờ hay không hề nghĩ đến con gái mình đã đến tuổi dậy thì, đã nghĩ gì về má, về hôn nhân, gia đình và tình yêu. Má nhìn đứa con gái duy nhất của mình với đôi mắt đầy tự tin khi đi học xa nhà. Má chưa hề lo cho con học hành thua chị kém em. Má cũng không băn khoăn khi con thiếu thốn phải bươn chải hay dùng nghị lực để vượt qua. Má chỉ dặn con mỗi khi gặp mặt” Khôn ba năm, dại một giờ. Con đừng làm má mang xấu với người ta” Ôi chao! Hành trang con đi học xa nhà chỉ ngần ấy mà sao con thấy quá nặng. Niềm lo sợ duy nhất của má đã giết chết tuổi mộng mơ con gái của con. Đã làm con chai lì và dửng dưng với những tình cảm đầu đời. Con đã không thể cho những người lầm lũi theo con một lời nói dịu dàng, một cái nhìn thông cảm. Con của má đã không hề có được một mối tình vắt vai trước khi bước vào cuộc sống hôn nhân. Để bây giờ nghĩ lại con thấy mình buồn cười, thấy mình thật thiệt thòi, vô vị trong thời con gái mộng mơ.
Đúng hay sai, tốt hay xấu con cũng không biết. Con chỉ biết từ trong vô hình nào đó con đã đi theo dấu chân cuả má cho đến hết cuộc đời. Từng bước, từng bước, bánh xe đời đưa đẩy con đã làm vợ, làm dâu, làm mẹ một cách tận tụỵ thủy chung. Má rước bà nội con từ quê về phụng dưỡng suốt hơn 40 năm trường. Một bà già gần 70 làm dâu phục vụ cho mẹ chồng tuổi đã 94. Một bà già ăn trầu ngoái làm dâu một bà già răng đều rưng rức nhai trầu xỉa thuốc. Cái hình ảnh bà nội dành ăn cau hơi già để dành cau non cho má vì má phải dùng ống ngoáy, bây giờ nghĩ lại con thấy mắt mình cay cay.
Còn con, con đã lần theo những lời má dặn để làm dâu cho mẹ chồng con hơn 30 năm. Suốt bao nhiêu năm chăm sóc, những lúc thay tả, lau rửa, chích thuốc, đút cơm, hay những lúc ngồi một bên trong phòng lọc máu con thấy mình bất hiếu chưa lo cho má được như thế này. Những lúc oan ức hay gặp nhiều trắc trở, mệt mõi, con tưởng như mình ngã xuống không phương cứu chửa thì hình ảnh má hiện về. Má cười trong đôi mắt cảm thông và khuyên con hãy cố gắng. Má ơi! sự cực khổ hy sinh của con có thấm gì so với má. Một người đàn bà phục vụ mẹ chồng, lo lắng cho em chồng, cháu chồng , con chồng. Và người đàn ông mình hết lòng thương yêu chăm sóc lại đi san sẻ tình yêu với đôi ba bà vợ. Chăn gối lạnh lùng, một lời giận dỗi cũng không, một lời than phiền không có, chịu đựng tình đời, một kiếp chồng chung.
mthem-large-contentMá ơi! Khi con đi dạy, mỗi lần má ghé thăm con. Má ngừng xe lam trước cửa nhà. Má bước xuống xe với cái giỏ xách xanh xanh trong đầy những trái cây trong vườn. Con mừng như ngày xưa má đi bốc hàng từ Sài Gòn về bán với đầy đủ thức ăn thành phố. Con đi dạy, lương có thể mua bằng mấy giỏ thức ăn như thế nhưng sao những thứ má đem ra cho con nó ngon quá đổi. Đôi khi những trái bưởi má để dành cho con, da nó đã khô nhăm nhúm. Trái sầu riêng đã nứt ra, má lấy dây cột lại vì nó là trái sầu riêng tơ đầu mùa ngon lắm con à! Má hiện ra trước cửa. Cái khăn rằn má đội lên đầu, một nửa hững hờ rơi xuống vai, mái tóc búi cao đơn sơ. Cái đơn sơ nhất vẫn là bộ đồ quen thuộc mỗi lần đi ra ngoài phố quận. Ôi! Má của con bao năm bất biến, để bây giờ tóc đã bạc màu cứ đến ngày giỗ má là con khóc vì xót xa, thương cảm.
Có phải má làm như vậy là đúng là tốt không hở má? Sao má không cho con một ký ức về một người mẹ trẻ trung, xinh xắn hạnh phúc. Cho con một niềm vui hoan lạc hơn là u buồn, chua xót. Má ơi! Trong cuộc đời má, có bao giờ má nghĩ đến những điều này không? Hay má vẫn cam chịu, nhịn nhục và câm nín. Đôi khi con giận dỗi với cái câm nín , nhịn nhục của má. Con thèm được thấy má nổi giận, la hét hay một lời phân trần. Má của con ơi! Sao đôi mắt má thật buồn, đôi môi như níu lại những lời muốn nói.
Má có thật yêu thương ba không? Má có thật tha thứ và bằng lòng với những lúc ba cận kề một người phụ nữ khác trẻ trung không phải là má? Khi con biết yêu, có chồng, có con, con thương má thật nhiều. Con muốn ôm má để chia sẻ và an ủi. Nhưng đôi mắt má bình thản, cuộc sống bình lặng, vẫn chăm sóc tận tuỵ cho ba. Vẫn yêu thương các đứa em khác mẹ của con tận tình. Vẫn nhìn và chăm sóc chúng nó chu đáo chẳng khác con đẻ. Con thật thua cuộc , đầu hàng và xôn xao những ý tưởng về cha mình là đúng hay sai.
 Có một lúc nào đó con lại có ý nghĩ là má hận ba con nên không thèm chăm sóc lấy mình. Má muốn nói là đời má đã lỡ không còn gì vấn vương ham muốn. Nhưng con cũng thất bại vì thấy má thật tình lo lắng cho ba, chăm sóc ba hết lòng còn hơn một người phụ nữ bình thường được chồng yêu quý. Má ơí! Má là một người phụ nữ phi thường mà con hết lòng khâm phục. Trái tim má như hoa sen ấm áp, hương sen tỏa ra thơm ngát, dịu dàng. Người mẹ nhà quê xấu xí nghèo nàn của con là một bến bờ yên bình cho những con tim thiếu thốn tình thương trú ngụ.
 Các em con, những đưá em cùng cha khác mẹ cũng từ má mà xích lại gần và yêu thương nhau hơn. Chúng con không dược má dạy về sự phân biệt hay ghét bỏ người dì ghẻ mà lại được má dạy cho là cùng dòng máu hãy bảo bọc yêu thương nhau. Cái má bỏ ra nhiều quá, bao la quá, cho nên khi má ra đi ba thấy mình hụt hẩng như mất đi một phần đời. Có những lúc chiều xuống, ba ngồi trước thềm nhìn mông lung. Đôi mắt ba đầy muộn phiền và nhung nhớ. Đôi mắt đó, chúng con không tìm thấy khi những người vợ lẽ đã bỏ ba ra đi trước má. Có lẽ ba đã hiểu được giá trị đích thật của hai chữ yêu thương và hy sinh mà má đã trao ra.
Cuối tuần là ngày giỗ má. Lần giỗ thứ 24 mà chúng con tưởng niệm. Con lại ngồi viết vẫn vơ về một đấng sinh thành. Thú thiệt, đến bây giờ, tóc đã pha sương mà con vẫn hoài đặt cho mình một câu hỏi .
-Má ơi! Má có yêu ba con không? Tình yêu má to lớn như thế nào để có thể bao dung như thế?
Má ơi! Con nhớ và thương má biết bao nhiêu.
Nguyện Má an bình nơi cỏi Phật hay có một đời sống mới đẹp tươi, hạnh phúc trong kiếp tái sinh.
Con gái của má.
Nguyễn Thị Thêm
18/4/13

Gửi ý kiến của bạn
Tên của bạn
Email của bạn
28 Tháng Mười Một 2013(Xem: 11092)
Chúng tôi kính cẩn đặt nhẹ bó hoa xuống, ai đó vừa thắp mấy nén nhang còn nghi ngút khói. Đứng trước cảnh nầy tôi chợt muốn cất lên tiếng hát: “ Ai bao năm vì sông núi quên thân mình...
28 Tháng Mười Một 2013(Xem: 11264)
Viết về anh cũng như tôi đang nhớ tới những kỷ niệm đầu tiên của tôi với cây bút. Bài viết ngắn này cũng ngắn ngủi như mối giao tình (chưa hề gặp mặt nhau) của hai anh em mình..
27 Tháng Mười Một 2013(Xem: 10864)
Tôi xin gửi lời chúc phúc và chân thành cảm tạ đến ông bà cha mẹ đã sinh ra và nuôi nấng tôi từ ngày ấu thơ đến lúc trưởng thành, cám ơn anh chị em đã cùng tôi chia ngọt
26 Tháng Mười Một 2013(Xem: 13057)
Nhớ về thầy, tôi cũng không sao quên một kỷ niệm của thời đi học. Hôm đó như thường ngày, sau khi chấm dứt những lời giảng văn hoa - bóng bẩy, tiếp theo thầy cho cả lớp làm bài
25 Tháng Mười Một 2013(Xem: 10989)
Trách nhiệm thôi ư? Không, với má đó là bản năng, là hơi thở là một phần không thể thiếu trong cuộc sống của má.
25 Tháng Mười Một 2013(Xem: 13284)
Và hình như tôi có được đôi chút thỏa mãn. Ông Phan soi chiếu cho tôi thấy đôi nét về cha tôi và về phần ông, ông cũng hé cho tôi thấy tầm mức của một quyền lực đang lớn.
25 Tháng Mười Một 2013(Xem: 12438)
tạ ơn Thượng Đế đã ban cho tôi hơi thở, sự sống no đủ an lành và biết bao nhiêu ân huệ khác mà tôi không đếm được.
24 Tháng Mười Một 2013(Xem: 12551)
tôi vẫn chưa nói được một câu: “mẹ, con thương mẹ” để rồi ân hận khóc thầm trên chuyến bay dài xuyên Thái Bình Dương!...
23 Tháng Mười Một 2013(Xem: 11937)
biết cảm nhận nỗi đau của tha nhân. Dù biết rằng vui mừng có giới hạn nhưng đau khổ vô bờ bến. Ước chi… ước chi… sương đã tan và nắng đã lên ở cuối đường.
21 Tháng Mười Một 2013(Xem: 14983)
Cài trâm, xóc áo vẹn câu tòng Mặt ngã trời chiều biệt cỏi đông Khói toả rừng Ngô ung sắc trắng Duyên xe về Thục đượm màu hồng
18 Tháng Mười Một 2013(Xem: 11705)
Người ta đâu thể phung phí cả tuổi thanh xuân trong việc trồng trọt vun xới cây thương yêu và tin cậy trên một mảnh đất - tưởng là màu mỡ
18 Tháng Mười Một 2013(Xem: 10634)
còn người Việt chúng ta phần đông làm những việc không tên miễn sao có hai bửa cơm là được rồi, còn các chị em ta không gì ngoài bán trôn nuôi miệng.
18 Tháng Mười Một 2013(Xem: 10910)
Người ta nói sắc đẹp vốn là bạn đồng hành của dối trá và phản bội. Tôi không hoàn toàn tin như vậy.
18 Tháng Mười Một 2013(Xem: 11117)
Tiếc thay cái tên Hoang Vu không xuất hiện nữa, vì nếu Nguyễn Xuân Hoàng còn làm thơ, bầu trời thi ca Việt Nam sẽ thêm một vì sao sáng.
18 Tháng Mười Một 2013(Xem: 9928)
Tôi hứa tôi sẽ về thăm Mossard, về thăm sân trường cũ, dầu lửa thời gian có đốt cháy khung trời của tuổi thơ, khung trời của tuổi mơ và khung đời có tôi làm học trò nội trú.
18 Tháng Mười Một 2013(Xem: 11384)
Tôi giống như cây mía đã róc vỏ, bị đun đẩy vào cái máy ép. Tôi chỉ có thể ra ở đầu kia chứ không thể lui lại ở đầu này
18 Tháng Mười Một 2013(Xem: 11125)
Tàn hơi nhựa vẫn dâng trào Hiến dâng chàng chiếc cẩm bào luyến lưu Ngõ quanh dẫn lối tương tư Xa anh gối mộng úa từ thiên thu
10 Tháng Mười Một 2013(Xem: 13837)
Chị Hoàng Thị Kim Oanh bây giờ vẫn nền nã dịu dàng, nhưng không hề “ ngầm ý khoe khoang” hay “ giả bộ ngoan hiền”, như lúc sinh thời nhà thơ Nguyễn Tất Nhiên đã “trách oan
10 Tháng Mười Một 2013(Xem: 10745)
Những giọt mưa bụi phơn phớt bay, tôi hình dung được giọt nước mắt của thầy trong đôi lần phải khóc. Mọi việc đều có sự an bài với người có niềm tin.
07 Tháng Mười Một 2013(Xem: 11422)
Ông Phan làm tôi sợ. Quả thật những giây phút cuối cùng của cha tôi đã không có tôi bên cạnh. Cha tôi, người đàn ông rượu chè be bét đã ám ảnh tôi suốt một thời tuổi trẻ.
07 Tháng Mười Một 2013(Xem: 10210)
"ở một nơi không phải là nhà", đặc biệt là đối với những người Mỹ gốc Á, vẫn nhiều hơn gấp ngàn lần ở quê hương chôn nhau cắt rốn của mình.
30 Tháng Mười 2013(Xem: 12763)
Cảm ơn tình bạn anh cho tôi, như cánh diều bay êm ả trên những tầng mây khi tụ khi tan, khi gần khi xa, như có như không, một tình bạn chân thật, giản dị, để có khi nào nhớ về
30 Tháng Mười 2013(Xem: 12012)
Hơi ấm từ bàn tay người ấy truyền sang, cô cảm thấy bàn tay rồi đến cánh tay cô ấm dần. Trái tim cô đơn, buồn tủi của cô giờ cũng như ấm lại
30 Tháng Mười 2013(Xem: 17993)
Nếu các bạn ngại vào Beauty School, các học viên chưa rành nghề sẽ làm mái tóc của bạn không như ý, các bạn đừng ngại, ông thầy sẽ đến và mái tóc của bạn sẽ vừa ý ngay
26 Tháng Mười 2013(Xem: 12904)
Nhưng biết làm sao khi tôi thương nhớ mà vụng về không diễn tả được, nhưng hãy tin tôi, đằng sau những con chữ là một tấm lòng, là nỗi nhớ thương ngày càng dày lên theo tuổi tác
24 Tháng Mười 2013(Xem: 11725)
Khi sống xa quê hương, người ta nhớ nhiều thứ. Có những điều tưởng như đơn giản mà khi không còn trong tầm tay, mới thấy đó như là một báu vật
23 Tháng Mười 2013(Xem: 11945)
Dù sao tôi đã lấy ra khỏi kệ cuốn Sứ Quân của Machiavelli. Tôi lơ đãng lật từng trang sách và tôi dừng lại ở Chương Mười Bảy, màu mực đỏ gạch dưới hai câu:
17 Tháng Mười 2013(Xem: 12206)
Cám ơn đời đã cho ta có cái may mắn còn được cái tình người trong những nhiễu thương của cuộc đời, cái tình bạn muôn thuở.
11 Tháng Mười 2013(Xem: 13039)
Tôi lại nghĩ. Chỉ có mấy quyễn sách long bìa, rách gáy, tôi còn không nở vứt đi, thì làm sao tôi có thể yên tâm mĩm cười bỏ cái thân nhục dục này xuôi tay nhắm mắt.
11 Tháng Mười 2013(Xem: 12487)
lạc loài của một người sống không đúng chỗ của mình, nhưng không làm gì được để thay đổi tình thế. Ít nhất, họ cũng tìm được tình bạn, ngoài tình thầy trò.
11 Tháng Mười 2013(Xem: 12349)
Vây mà tôi sắp từ giả họ, từ giả cái sân nho nhỏ trước nhà, hàng cây ăn trái phía sau tôi trồng và chăm chút . Giả từ cái park với những dãy ghế râm mát, những kỹ niệm vui đùa với con và cháu
10 Tháng Mười 2013(Xem: 19031)
Đà Lạt Du Ký mãi mãi là chấm son trong hồi ức tuổi già của mỗi thành viên, nó sẽ là hành trang trong cuối cuộc đời mỗi chúng tôi cho đến khi nhắm mắt, xuôi tay.
05 Tháng Mười 2013(Xem: 12795)
nhớ lại lời ông Thầy cũ, rồi nhớ câu ngạn ngữ Việt Nam "trâu bò húc nhau, ruồi muỗi chết" mà thương cho những người dân bình thường.
04 Tháng Mười 2013(Xem: 11729)
Hôm nay trang Web nhà mình tròn 3 tuổi. Tôi xin gửi đến Ban Biên Tập lời cám ơn chân thành. Những người đã góp một bàn tay và khối óc thành lập và phát triễn trang Web này
03 Tháng Mười 2013(Xem: 11559)
Tôi hỏi tại sao như thế, anh chỉ cười huề. Chàng tỳ kheo trẻ giữa phố đông người, chừng như đã bắt được nhịp nghĩ suy của chú sa di đang tập tành thõng tay vào chợ.
02 Tháng Mười 2013(Xem: 12156)
Chàng nghĩ miên man “Sau nầy ở mặt trong chuồng nên ghi “Sở Thú”, còn ở bên này chuồng nên treo bảng “SỞ NGƯỜI” cho công bằng.
27 Tháng Chín 2013(Xem: 12177)
Vâng! Đời người tội nghiệp như vậy. Có những chiếc lá xanh tươi tốt, đã bị một biến cố xa cành tan tác trong cơn gió lốc. Tôi lại nghĩ đến hơn 40 năm trước
25 Tháng Chín 2013(Xem: 12172)
Chỉ có chừng này thôi sao? Đổi một buổi tối họp mặt bạn bè chỉ để nhìn ngó chừng này con người xa lạ, và uống một ly rượu?
21 Tháng Chín 2013(Xem: 12096)
Tôi thấy mấy người đàn bà tụ thành nhóm nhỏ, cười cười nói nói. Còn đám đàn ông với thuốc lá trên môi, ly rượu trên tay đang sôi nổi trò chuyện.
21 Tháng Chín 2013(Xem: 12300)
Tôi khóc nhiều nhưng anh ba vẫn không đổi ý. Sau vài lần gặp nhau trong nước mắt, tôi tìm cách tránh mặt anh… Tôi cố trốn, anh cố tìm… Rồi mùa thi đến, tôi miệt mài với đống bài vở chất chồng
18 Tháng Chín 2013(Xem: 11776)
Tôi biết chắc là tôi sẽ lạc lõng trong cái thế giới quyền lực và hào nhoáng kia, nhưng không hiểu cái gì đã xô đẩy tôi, vô hình nhưng mạnh mẽ.
16 Tháng Chín 2013(Xem: 13209)
Mùa Thu đẹp lắm, rừng Thu bát ngát lá vàng rơi, từng đàn nai nhởn nhơ bên dòng suối thơ mộng, dẫm chân lên đám lá khô xào xạc nghe rất vui tai...
14 Tháng Chín 2013(Xem: 11246)
Như trong bản tình ca Ngày xưa Hoàng Thi của Phạm Duy, Em tan trường về Anh theo Ngọ về, nhưng đây không phải Hoàng thị Ngọ mà là chắc có lẽ là bạn Ngọ thì phải
14 Tháng Chín 2013(Xem: 12298)
Nhưng em dường như thấy lại rõ ràng ngôi trường yêu dấu. Tụi em đứng lên và thầy bước vào lớp.....Ôi! kỷ niệm ngày xưa sao mà tha thiết.
04 Tháng Chín 2013(Xem: 11389)
Mưa ngày xưa đôi mắt buồn năm tháng Em xa rồi ...tôi biết nhớ thương ai Gió mưa về thương quá bóng hàng cây Ngọn đèn khuya chờ người trên lối cũ
30 Tháng Tám 2013(Xem: 13293)
Tôi vẫn yêu ngôi trường Ngô Quyền và những người bạn yêu dấu của tôi. Hy vọng chúng ta sẽ gặp lại nhau trong một ngày không xa lắm
30 Tháng Tám 2013(Xem: 11037)
Trong không khí êm tịnh, tôi trở về với cái tôi. Chung quanh sự vật cố hữu quen thuộc như muốn nói điều tự khoái… Và đó cũng là cách tôi tiễn khách.
29 Tháng Tám 2013(Xem: 12972)
Đâu có cần phải giống nhau về quan điểm chính trị, tôn giáo, hay nhân sinh quan để cùng ngồi nói chuyện với nhau về một sáng tác có giá trị được rất nhiều người thuộc nhiều thế hệ biết đến
24 Tháng Tám 2013(Xem: 11778)
Đây là một bức tranh có thể nói là của mùa xuân nhưng tác giả lại khôn khéo đưa vào đây, làm cho mùa thu không ảm đậm với lá vàng bay,
19 Tháng Tám 2013(Xem: 12923)
Những mãnh đời tị nạn, sau bao nhiêu năm ai nấy đã có nhà lầu xe hơi, mấy ai còn nghĩ gì cho một hành trình đã qua, những người đã mất trên biển, từ rừng sâu, trong lao tù.